przenikniecia swiadomego Czynu. ...

Historiozofia. Dzisiejszy język polski, kontynuując tradycję wywodzącą się z pozytywizmu (por. artykuł F. Krupińskiego Nasza historiozofia, 1876), traktuje „historiozofię" jako synonim „filozofii historii". Historycy idei powinni jednak pamiętać, że początkowo termin „historiozofia" miał znaczenie inne, treściowo bogatsze, zakresowo węższe. Twórcą tego terminu, nieprzypadkowo o wiele bardziej zadomowionego w języku polskim niż w innych językach, był A. Cieszkowski. W swych Prolegomenach do historiozofii (Prolegomena zur Historiosophie, 1838) wystąpił z tezą, że wszystkie dotychczasowe filozofie historii nie były ani dostatecznie spekulatywne, ani „absolutne". Zawierały one „miłość mądrości dziejów" (tj. „filozofię dziejów" w sensie etymologicznym), ale nie wznosiły się do „historiozofii", czyli absolutnej „mądrości dziejów", absolutnej, spekulatywnie wywiedzionej wiedzy o historii. Ocena ta dotyczyła również filozofii dziejów Hegla. Rezygnując z przeniknięcia myślą istoty przyszłości, twórca „filozofii absolutnej" zamknął sobie bowiem drogę do absolutnej wiedzy o całokształcie procesu historycznego. Przekształcenie filozofii historii w „historiozofię" było w tej interpretacji zadaniem analogicznym do Heglowskiego przekształcenia dotychczasowej filozofii w „wiedzę absolutną"; tym samym było ono jakby ostatecznym wykończeniem systemu „wiedzy absolutnej", zamykającego drugą epokę dziejów powszechnych — „epokę Myśli". Historiozofia, doprowadzając do końca „epokę Myśli", miała jednocześnie — dzięki objęciu spekulatywną myślą istoty przyszłości — otworzyć i zapoczątkować trzecią, finalną epokę dziejów: epokę świadomego Czynu. Tak więc Cieszkowski przeciwstawiał „historiozofię" szerzej pojętej filozofii historii oraz uważał się za twórcę zarówno terminu „historiozofia", jak i samej koncepcji wiedzy historiozoficznej. Sądził przy tym, że stworzenie historiozofii stanowi konieczną przesłankę „przejścia filozofii w życie" — zadania, w którym, podobnie jak inni ówcześni filozofowie polscy, upatrywał misję dziejową narodów słowiańskich.