w az utraconej ...

Zjawisko „rewolucyjnej retrospekcji" yel „retrospekcji przewrotowej" (termin wprowadzony przez K. Kelles-Krauza) zauważone zostało przez Marksa. W liście do Engelsa z 25 III 1868 stwierdził on, że „sięganie wzrokiem poza średniowiecze, aż do pradziejów każdego narodu", odnajdywanie „w tym, co najstarsze, tego, co najnowsze", stanowią „drugą reakcję przeciwko rewolucji francuskiej", odpowiadającą „kierunkowi socjalistycznemu" („pierwszą reakcją" był w tym ujęciu konserwatywny romantyzm, idealizujący feudalne średniowiecze). Wypadek Dembowskiego jest znakomitym potwierdzeniem tego uogólnienia: przedchrześcijańska Słowiańszczyzna była dlań kluczem do zrozumienia przyszłości Polski, ideał socjalistyczny — powrotem do utraconej pierwotnej wspólnoty i równości.