tworza za czy ...

Szczególne miejsce zajął świat kozacki w prozie M. Czajkowskiego, najżarliwszego ze wszystkich romantycznych entuzjastów Kozaczyzny, mającego też wśród pisarzy epoki poczucie regionalnej odrębności i uprawiającego przez całe życie ostentacyjnie „kozacką" autostylizacię. Skłaniający się zrazu ku demokratom, potem konsekwentny rojalistaczartorY5zczYk żywił przekonanie, że właśnie w tradycji kozackiej, wcielającej „najczystszą słowiańskość", biło żywe i najbogatsze artystycznie źródło rodzimej narodowości polskiej (przekonania te wyraził po raz pierwszy na paryskim kongresie historycznym w 1835 r.). Wskrzeszając „hulaszcze" i „szabliste" Zaporoże (Powieści kozackie, 1837; Wernyhora, 1838; Hetman Ukrainy, 1841; Ukrainki, 1841). forsował Czajkowski ideę, która organizowała przeważającą część jego pisarstwa i stała się później realną podbudową polityki wschodniej Sadyka Paszy: zbrojnego sojuszu polskokOzackiego skierowanego przeciw Rosji. Owo zbawcze przymierze „synów jednej matki", odwołMjące się do analogicznych czy wręcz wspólnych momentów w rycerskich tradycjach Kozaczyzny i szlachty polskiej, mogło być zawarte jedynie za cenę generalnego przezwyciężenia błędów przeszłości, powstałych z winy egoistycznych i skarlałych moralnie magnatów kresowych oraz lekkomyślnej a rozpasanej braci szlacheckiej, deprawowanej dodatkowo przez „szalbierczych" jezuitów. Obraz środowiska kozackiego kreował Czajkowski wyzyskując wczesnoromantyczne stereotypy poezji „szkoty ukraińskiej" (szczególnie Zaleskiego), opierał się na podaniach ludowych, pieśniach gminnych i folklorze szlacheckim (usiłując — pierwszy w literaturze polskiej — stworzyć prozatorską formułę ukrainizmu), ale też naginał historię do własnych koncepcji politycznych. Kozacy Czajkowskiego tworzą silnie zorganizowane, bitne bractwo rycerskie złączone wspólnotą wiary i wojennego powołania, cenią wolność pojętą totalnie i maksymalistYcznie, wiodą żywot buńczuczny i pełen rozmachu, odznaczają się nieustraszoną walecznością, wielbią nieustanny ruch, przygodę i niebezpieczeństwo, gardząc spokojną, pracowitą, gnuśną codziennością. Są jednak przede wszystkim świadomymi ideowo i lojalnymi członkami Rzeczypospolitej trojga narodów. W wieloetniczncj wspólnocie państwowej powierzał bowiem pisarz kozackim rycerzom rolę doniosłą. Uważał ich nie tylko za pełnoprawnych partnerów dawnej szlachty lackiej i ukraińskiej szlachty Polski, tak w życiu prywatnym, jak publicznym, lecz również za siłę zdolną dźwignąć moralnie i politycznie naród polski w niewoli.